Dit is het derde deel van een drieluik over het vertellen met vluchtelingen en statushouders; deze keer over de totstandkoming van 'Vreemde Vogels', een vertelvoorstelling met waargebeurde verhalen van gevluchte mensen, verteld door professioneel vertellers Mia Verbeelen en Pauline Seebregts.
'Kan dat eigenlijk wel, het verhaal van een ander vertellen? Waarom laat je mensen niet gewoon hun eigen verhaal vertellen op het podium?’ Deze vragen stelden we onszelf toen we benaderd werden om de vertelvoorstelling ‘Vreemde Vogels?’ te maken; een vertelvoorstelling met waargebeurde verhalen van gevluchte mensen.
Breder publiek bereiken
De gemeente Tiel vroeg ons om met verhalen van gevluchte mensen, die nu in de regio Rivierenland wonen, aan de slag te gaan en ze vertelbaar te maken. Taalcoach Zeger Visser had op basis
van interviews hun achtergrond- en vluchtverhalen gebundeld in een boek, ‘Gast-Vrij’ *). Met financiële ondersteuning van Cultureel Erfgoedpact Regio Rivierenland werd het ook mogelijk gemaakt om met een selectie van deze verhalen een vertelvoorstelling te maken. Zo zouden hun indringende ervaringen een nog breder publiek kunnen bereiken.
Verhaal dat verteld moet worden
Op een zonnige zomeravond kwamen de ‘vluchtelingen uit het boek’, de schrijver, de mensen van de gemeente en wij als vertellers bij elkaar voor een eerste ontmoeting. We leerden elkaar beter kennen, wisselden verwachtingen uit en stelden de vraag… zouden jullie niet liever zelf je verhaal vertellen? Tot onze verbazing was dat niet het geval. De taal vormde een belangrijke belemmering, maar ook de tijdsinvestering. De meesten waren druk met taal- en inburgeringscursussen en met solliciteren. Wel vonden ze het belangrijk dat hun verhaal verteld zou worden, hoe moeilijk en pijnlijk soms ook. Ze vertrouwden ons hun verhalen toe.
Een beeld vormen
Er volgden persoonlijke gesprekken, met gerichte vragen naar gebeurtenissen, specifieke ervaringen, gedachten en gevoelens, zintuiglijke indrukken. De mensen toonden foto’s zodat we ons nog beter konden voorstellen hoe hun leven was en wat ze hadden meegemaakt tijdens de bange dagen van bombardementen en op hun vlucht. Wat hoorden ze wanneer de eerste bommen vielen, wat deden ze om hun kinderen te beschermen…
We gingen ermee aan het werk, maakten keuzes. We kozen fragmenten die iets vertelden over hun alledaagse leven voordat de oorlog begon, we schetsten de sfeer van angst toen de oorlog begon; hoe ze hopeloos op zoek gingen naar een veilige plek in hun eigen land en uiteindelijk toch besloten om te vluchten. En hoe is het dan om aan te komen in Nederland? Zo ontwikkelden we een verhaallijn.
Een stem voor iedereen
Omdat we ook de stem van de ‘kritische Nederlander’ wilden laten horen, introduceerden we een extra personage in de voorstelling; een buurvrouw die eerst heel sceptisch stond tegenover de komst van een asielcentrum in haar dorp, maar uiteindelijk toch de steun en toeverlaat werd van het Syrische gezin dat in haar straat kwam wonen. Haar transformatieproces vlochten we tussen de andere verhalen door. Overigens ook gebaseerd op een waargebeurd verhaal!
Na elk verhaal, door één van ons verteld, kwamen de mensen zelf aan het woord in korte filmpjes die op een groot scherm geprojecteerd werden. Zo kregen ze allemaal een gezicht en een stem.
Emoties voelbaar maken
In de voorstelling was het de kunst om emoties invoelbaar te maken maar niet ‘over de top’ te gaan. Om als volwassen vertelster de emotie over te brengen van een 12-jarig meisje dat in een chaotisch en smerig vluchtelingenkamp terecht komt, vroeg eerder om de emotie soberder te vertellen dan om ze groter te maken. Haar laten vertellen aan haar pop of haar laten voorlezen uit haar dagboek waren manieren om het geloofwaardig te maken.
Als vertellers hadden we ook de mogelijkheid om met theatrale elementen te werken, beelden en metaforen te gebruiken om gevoel, sfeer, emotie en beleving over te brengen. Zo creëerden we halverwege de voorstelling een verstild beeld op het podium - met muziek die door een van de vluchtelingen uitgekozen was - om de verslagenheid van het afscheid weer te geven. Zou de familie elkaar ooit nog terugzien?
Uitvoering
Uiteraard stemden we de verhalen zoals we die bewerkt hadden voor de voorstelling, van tevoren steeds af met de mensen. Ook hadden we de voorstelling in een proefversie voorvertoond aan alle vluchtelingen zodat er alsnog bijgesteld kon worden voor de première. En toch was het spannend om de voorstelling voor het eerst letterlijk in het licht te zetten in een grote zaal. Niet zozeer om wat het publiek ervan zou vinden, maar vooral of het nog steeds klopte voor de vluchtelingen zelf.
De voorstelling kwam emotioneel binnen. Een van de meisjes had haar klasgenootjes uitgenodigd. Die waren diepgeraakt en in tranen door het horen van de verhalen. Ook voor de vluchtelingen zelf was het intens om hun eigen vluchtverhaal terug te horen in het bijzijn van een breed publiek.
Alsof je er zelf bij was
Het was mooi en bijzonder om van de mensen - met wie we inmiddels een warme band hadden opgebouwd - terug te horen dat de manier waarop we hun verhalen vertelden, zo klopte. Ze vroegen ons; ‘hoe kon je het zo vertellen dat het leek alsof je er zelf bij was?’ De Nederlandse vrouw, van wie we de ‘kritische stem’ verwoordden, vloog ons na afloop zelfs om de hals ‘omdat nog nooit iemand zo goed haar verhaal had verteld!’. Ook voor haar was het een vorm van erkenning.
Helend
We hebben de voorstelling vele malen gespeeld en steeds waren enkele hoofdpersonen uit de verhalen er live bij. Het mooie daarvan was dat zij na de voorstelling beschikbaar waren om contact
te hebben met het publiek en vragen te beantwoorden. Nog mooier was om terug te horen dat het helend werkte voor hen om na al die keren steeds beter hun eigen verhaal te kunnen horen.
*) Gast-vrij – Zeven vluchtverhalen van mensen uit Afghanistan, Irak, Iran en Syrië, door Zeger Visser, ISBN 978-90-9031567-6
Pauline Seebregts en Mia Verbeelen zijn beide docent bij de Vertelacademie en werkzaam als professioneel verteller.
Meer over Pauline's werkzaamheden kun je lezen op haar eigen website: www.storywise.nu
Voor het repertoire van Mia kun je terecht bij het Verteltheater.
De voorstelling 'Vreemde Vogels' is nog steeds te boeken voor zowel volwassenen als jongeren. Neem daarvoor contact op met Pauline via: